Engels
Circulaire Keten
2
 

 

 

 

 

Circulaire Economie

Hoe maken we de bouwsector circulair?

Geschreven samen met: Copper8 Business Consultancy & Services
De bouw is een belangrijke sector in de transitie naar een circulaire economie. Zo is de bouw verantwoordelijk voor zo’n 50% van de nationale materiaalvraag en rond de 11% van de CO2-uitstoot. Voor de komende jaren ligt er een extra uitdaging, omdat er zowel doelen zijn om de netto uitstoot van de bouw te verlagen als de productie – vooral van woningen – te verhogen. Circulair bouwen is helpt om duurzamer en toekomstbestendiger te bouwen.

Opgave

Materiaalgebruik

De impact van de bouwsector is groot: de jaarlijkse milieu-impact ligt – uitgedrukt in milieukosten – boven de €500 miljoen. Uit een inventarisatie blijkt dat het jaarlijkse materiaalgebruik rond de 17.000.000 ton ligt, wat voor het overgrote deel nodig is voor nieuwbouw. Daarentegen komt er maar zo’n 7.000 ton vrij, waarmee de netto materiaalvraag flink groter is dan het netto materiaal-aanbod. (notitie juni 2022: deze cijfers komen uit 2014, er komen zeer binnenkort nieuwe cijfers uit).

Figuur 1 | Materiaalstromen in de bouw (cijfers: 2014) – Metabolic, Eib & SGS Search

 

Klimaatimpact & CO2-budget

Om ernstige klimaatverandering te voorkomen, is er een maximaal toelaatbare wereldwijde CO2-uitstoot. Dat wereldwijde budget kan worden omgerekend naar een CO2-budget (hoeveel CO2 je zou mogen “verbruiken”) voor de Nederlandse bouwsector. Het uitgangspunt is dat de bouwsector – voor de productie van woningen en kantoren – zo’n 11% van de jaarlijkse, nationale CO2-uitstoot voor haar rekening neemt. Op basis hiervan leiden inschattingen van het NIBE en DGBC tot een CO2-budget voor de Nederlandse bouw gelijk aan 100 Mton CO2, bij het doel om de opwarming van de aarde tot 1,5 °C te bepereken.

Figuur 2 | Inschatting CO2-budget van de Nederlandse bouw

 

Beleidsinzet naar circulair bouwen

Vanwege de grote impact is circulair bouwen één van de vijf transitie-agenda’s van de Rijksoverheid. Het Uitvoeringsprogramma omschrijft de acties die op dit moment worden ingezet. De Rijksoverheid stuurt momenteel vooral op de milieuprestatie van gebouwen (MPG), en nog minder op andere circulaire aspecten. 

Daarnaast zijn er verschillende nationale en regionale initiatieven om circulair bouwen te versnellen. Coöperatie Cirkelstad verbindt landelijk koplopers op het gebied van circulair bouwen. De City Deal Circulair & Conceptueel Bouwen stimuleert samenwerking tussen steden en de Rijksoverheid op dit vlak. Daarnaast zijn er verschillende regio’s die circulair bouwen stimuleren, zoals de Provincie Zuid-Holland en de Friese regio. 

Uitgangspunten circulair bouwen

Er zijn veel verschillende manieren om te kijken naar ‘circulair bouwen’. Omdat circulair bouwen uit verschillende principes bestaat, is het niet mogelijk om dit in één indicator uit te drukken: de principes komen voort uit andersoortige benaderingen en zijn daarom niet met elkaar te vergelijken. 

Leidraad Circulair Ontwerpen uitgewerkt door Platform CB’23

Een circulair gebouw vraagt om een circulair ontwerp. Het Platform CB’23 heeft zes circulaire ontwerpstrategieën geïdentificeerd in haar Leidraad Circulair Ontwerpen:

  • Ontwerpen voor preventie. Deze strategie richt zich op het voorkomen van het gebruik van producten, elementen of materialen door van het bouwwerk af te zien, verschillende functies slim te combineren of een andere oplossing te leveren. 
  • Ontwerpen voor reductie van levenscyclusimpact. In deze strategie wordt de impact door circulair materiaalgebruik afgewogen door de consequenties voor de milieu-impact en milieuprestatie in de gebruiksfase en bij het einde van de levensduur inzichtelijk te maken. 
  • Ontwerpen voor toekomstbestendigheid. Het ontwerp aanpasbaar maken voor toekomstige wensen en eisen staat in deze strategie centraal. 
  • Ontwerpen met hergebruikte objecten. In deze strategie gaat het om het opnieuw gebruiken van bouwproducten of bouwonderdelen/-elementen, al dan niet na bewerking. 
  • Ontwerpen met secundaire grondstoffen. Hierbij draait het om ontwerpen met grondstoffen die eerder zijn gebruikt of met reststromen van een ander productsysteem. 
  • Ontwerpen met hernieuwbare grondstoffen. Deze strategie gaat over het ontwerpen met zo veel mogelijk of uitsluitend bouwmaterialen uit hernieuwbare bron. Hernieuwbare grondstoffen worden geteeld, natuurlijk aangevuld of natuurlijk gereinigd.

Een belangrijke kanttekening is dat een circulair ontwerp altijd maatwerk is, omdat voor ieder gebouw de context verschilt.

Figuur 3 | Circulaire ontwerpstrategieën (Platform CB’23)

 

Belang van biobased bouwen

Bij de keuze voor circulair materiaal is het extra belangrijk om ook biobased materiaal mee te nemen. Door toepassing van biobased materiaal – zoals hout, hennep en vlas – wordt niet alleen de productie van ‘fossiele’ materialen voorkomen, maar wordt ook CO2 opgeslagen in het gebouw. 

Deze Construction Stored Carbon – waarvoor ASN Bank en Climate Cleanup een meetmethodiek hebben ontwikkeld – helpt om CO2 uit de atmosfeer te halen en op te slaan in onze gebouwvoorraad. Naast klimaat heeft biobased bouwen andere voordelen, onder meer voor gezondheid en het Nederlandse landschap. Deze zijn verder uitgewerkt in de strategische verkenning Ruimte voor Biobased Bouwen.

 

Barrières

De bouwsector is van oudsher een sector die sterk gestuurd wordt op kosten. Dit leidt bij veel partijen in de bouwketen tot een sterke focus op het maken van omzet met relatief lage marges. Circulair bouwen (en slopen) op dit moment vaak nog duurder is dan ‘lineair’ bouwen (en slopen), zo stelt dit onderzoek uit 2022.

De focus op de investeringskosten gaat vaak ten koste van circulaire keuzes die voor de hand liggen als je naar de hele levenscyclus kijkt (Total Cost of Ownership). De waarde die circulair bouwen creëert – in onderhoud tijdens gebruik, of in restwaarde aan het einde van de levenscyclus – komt door de vele betrokken partijen vaak niet terecht bij de partij die de extra investering moet doen. Dat maakt het toepassen van circulaire principes vaak financieel niet aantrekkelijk in de ontwerp- en bouwfase.

Technisch gezien is er echter veel mogelijk en barrières vanuit wetgeving op het gebied van circulair bouwen zijn er nauwelijks. Wel stellen koplopers in de bouw regelmatig dat wetgeving juist te weinig stuurt. Zo zijn er diverse oproepen gedaan om de Milieuprestatie Gebouw (MPG) aan te scherpen, onder andere in een advies vanuit Gideon – een bouwbrede beweging die pleit voor snellere verduurzaming.

De barrières die van grote invloed zijn in de bouw, liggen vooral op de ‘zachte’ kant, zo blijkt uit onderzoek van de TU Delft en de Vrije Universiteit:

  • Er zijn vier voorwaarden om circulaire bouwprojecten te laten slagen, waaronder top-down draagvlak voor de te realiseren ambities, samenwerking op basis van gelijkwaardigheid en betrokkenheid van intrinsiek gemotiveerde personen – omdat circulaire keuzes op dit moment nog niet altijd financieel aantrekkelijk zijn.
  • Er zijn zeven dynamieken die op projectniveau om aandacht vragen, waaronder de mate van onderlinge transparantie en vertrouwen tussen partijen, de flexibiliteit voor het meenemen van nieuwe inzichten en continuïteit in de samenstelling van het projectteam.

Figuur 4 | Voorwaardes en tijdelijke dynamieken in bouwprojecten. Klik op de afbeelding voor het volledige rapport.

 

Ontwikkelingen in de sector

Circulair bouwen vraagt een andere manier van ontwerpen en bouwen. Dat vraagt een verandering van alle betrokkenen in het bouwproces. De bouwsector is momenteel volop in ontwikkeling, waarbij steeds meer partijen op zoek zijn naar hoe hun nieuwe rol in de circulaire bouweconomie er uit gaat zien. Daarbij zijn er een aantal sectorbrede initiatieven die deze transitie proberen te ondersteunen.

Samen Versnellen naar het Nieuwe Normaal

Op initiatief van coöperatie Cirkelstad wordt vanuit het programma Samen Versnellen gewerkt aan Het Nieuwe Normaal. Met deze lerende aanpak, op basis van projectevaluaties, ontstaat inzicht in welke circulaire prestaties reeds mogelijk zijn in de gebouwde omgeving. De Leidraad Het Nieuwe Normaal 0.3 Gebouw vormt daarbij de basis voor het uitvragen van deze prestaties. Vergelijkbare leidraden zijn er ook voor Infrastructuur en Gebiedsontwikkeling.

Platform CB2’3

Platform Circulair Bouwen 2023 (CB’23) is geïnitieerd om eenduidige afspraken te maken op het gebied van circulair bouwen. Werkgroepen – met vertegenwoordiging uit de hele sector – maken met elkaar afspraken over onder meer het Meten van Circulariteit, Paspoorten voor de Bouw, Circulair Ontwerpen en Circulair Inkopen. Ook is er een Lexicon Circulair Bouwen opgesteld.

Meet- en bepalingsmethodes

Er is géén eenduidige manier om de mate van circulair bouwen te meten. Er zijn immers verschillende circulaire principes, die ieder hun eigen meet- en bepalingsmethode vragen. Wel zijn er een aantal initiatieven die aspecten meten, die onderdeel zijn van circulair bouwen:

  • De Milieuprestatie Gebouwen (MPG) maakt de milieu-impact van de toegepaste bouwmaterialen en werkzaamheden inzichtelijk, op basis van data uit de Nationale Milieudatabase. Toepassing van dit instrument is wettelijk geborgd in het bouwbesluit.
  • De Meetmethodiek Losmaakbaarheid helpt bij het bepalen van de losmaakbaarheidsindex van een gebouw. Een vergelijkbaar instrument is in ontwikkeling voor infrastructuur.
  • Binnen de BREEAM-systematiek worden een aantal circulaire aspecten inzichtelijk gemaakt, waaronder de herkomst van materialen (MAT-5) en de indelingsflexibiliteit (MAT-8).

 

Succesvoorbeelden

Er zijn vele circulaire voorbeeldprojecten in de bouw. Onderstaande publicaties vatten een aantal van deze voorbeeldprojecten samen: