In tegenstelling tot andere sectoren, zoals de industrie en de landbouw, is het energieverbruik van particuliere huishoudens de laatste jaren gedaald: met 11 procent in 2017 ten opzichte van 2012 (CBS, 2019). Dit komt vooral door betere isolatie van woningen.
Ondanks stijgende energieprijzen zien steeds meer Nederlanders hun energiekosten dalen. Door energie te besparen, maar ook zelf hun energie op te wekken. Veel van dit soort maatregelen wordt genomen in een samenwerkingsverband tussen bewoners, vaak in de vorm van een energiecoöperatie.
In 2019 telde Nederland 582 energiecoöperaties, een toename van 100 ten opzichte van 2018. Al tienduizenden Nederlanders zijn lid van een energiecoöperatie. Bekijk meer cijfers over wat deze coöperaties en de mensen erachter voor elkaar krijgen in de Lokale Energie Monitor 2019.
Wat is een energiecoöperatie?
Om te beginnen is een energiecoöperatie een gewone coöperatie. Doel van deze rechtspersoon is het gezamenlijk runnen van een onderneming. Bij een energiecoöperatie is het extra doel: samen energie besparen, samen energie opwekken én stappen zetten in het verduurzamen van een wijk.
Het grote voordeel van de coöperatie is dat de leden niet aansprakelijk zijn en samen op kunnen trekken. Verder kan je samen investeringen doen die je als individu niet kan. Dat kan bijvoorbeeld door een gezamenlijk zonproject te realiseren. De coöperatie is eigenaar van het zonproject en exploiteert de zonnepanelen. Ook kan de coöperatie bijvoorbeeld een windmolen aanschaffen en exploiteren. Hier gaat natuurlijk een heel traject aan het aanvragen van vergunningen, doen van studies en investeringen aan vooraf. Steeds meer energie coöperaties gaan aan de slag met het thema warmte en ook in toenemende mate met duurzame mobiliteit. Het gaat dan om deelauto’s en coöperatieve laadpalen.
Wil jij zelf ook een energiecoöperatie oprichten?
Energiecoöperaties starten vanuit een behoefte van bewoners om nauwer betrokken te zijn bij de verduurzaming van het energieverbruik in hun eigen gemeenschap. Deze behoefte komt voort uit:
- Onvrede over het optreden van de gevestigde bedrijven of de overheid
- De wil meer betrokken te zijn bij de kwaliteit van de eigen leefomgeving
- De hoop of verwachting dat hun initiatief winstgevend is.
Ook Hier Opgewekt deed onderzoek naar de beweegredenen van bewoners die een energiecoöperatie hebben opgezet. Lees hier.
- Je kan zelf een energiecoöperatie opzetten. Je hebt minstens drie mensen die het bestuur willen vormen. Daarnaast heb je potentiële leden nodig. Meestal zijn de leden mensen uit dezelfde buurt of regio.
- Bij het werven van leden is het handig om te weten dat bewoners die eerder al maatregelen namen om hun huis te verduurzamen ook vaak bereid zijn verdere stappen te nemen door gedrag aan te passen of te investeren. Het aanschaffen en plaatsen van zonnepanelen blijkt vaak een aantrekkelijke ingang te zijn voor verdere investeringen en zuiniger gedrag.
- Zorg dat de mensen en partijen die bij je initiatief betrokken zijn betrouwbaar zijn. Dat vergoot de kans op succes. In het geval van energie-initiatief Beng! uit De Bilt werd het initiatief (financieel) ondersteund door de gemeente, als betrouwbare en stabiele partij.
- Verschillende startende energiecoöperaties hebben moeite gehad om te blijven bestaan, blijkt uit onderzoek. Soms is het handiger om je aan te sluiten bij een bestaande energiecoöperatie. Kijk op deze kaart van Hier Opgewekt en ontdek welke lokale energie-initiatieven in jouw provincie al aan de slag zijn.
Van Hal, 2011
Van Lidth de Jeude et al, Ecofys & Wageningen University, 2014
Check voor tips ook:
Een lokaal energie-initiatief starten: zeven facetten voor succes
RVO: lokale duurzame energie-initiatieven
Voor de buurt: samen energie besparen (of opwekken) met de buurt
Nudge: Buurten met Energie
Welke mogelijkheden biedt de nieuwe Omgevingswet?
De Omgevingswet legt de gemeente op dat zij plannen voor de energievoorziening in de wijk of de regio in een vroeg stadium aan bewoners voorlegt. Door daar tijdig op in te spelen zijn de kansen om de dromen van je energie-initiatief in de buurt te realiseren het grootst.
Daarnaast verplicht de nieuwe Omgevingswet professionele ontwikkelaars van windmolen- en zonneparken een participatieplan op te stellen. Daarmee stimuleert de wet commerciële partijen samen te werken met bewoners en lokale energiecoöperaties.
Ook in het Nederlandse Klimaatakkoord is afgesproken in te zetten op een grotere mate van participatie van bewoners bij het realiseren van duurzame energie-projecten. Draagvlak en acceptatie onder omwonenden is van cruciaal belang. Streven is dat 50% van alle duurzame energieprojecten, bijvoorbeeld een toekomstig windmolenpark, in eigendom is van lokale bewoners en bedrijven.
Volgens onderzoekers Elzenga en Schwenke is voor het slagen van windprojecten en zonneparken actieve steun van de gemeente wel een belangrijke voorwaarde. “Als de lokale politiek eenmaal heeft vastgesteld dat een concreet project op een specifieke locatie wat hen betreft gewenst is, dan zou de gemeente de coöperatie in het debat met tegenstanders actief moeten bijstaan. En als het project dan uiteindelijk toch niet doorgaat, zou een coöperatie gecompenseerd moeten worden voor de voorbereidingskosten.”
Elzenga & Schwencke, Bestuurskunde, 2015 (24) 2
Hoe kan je samen met je buren energie besparen?
Individuele huiseigenaren zijn vrij om energiemaatregelen te nemen, zoals het isoleren van spouwmuren en het plaatsen van HR++ glas. Check Milieucentraal voor tips.
Er zijn echter diverse redenen om bij het verduurzamen van je eigen huis ook samen te werken met buren in de straat, buurt of wijk: je kunt kennis uitwisselen, kosten delen en samen kijken wat goed past bij jullie huis en wijk. Voor elke buurt en wijk kan het verschillen wat er nodig is aan energiemaatregelen, omdat woningen in verschillende periodes anders zijn gebouwd en anders zijn onderhouden.
Zo is het ook voordeliger om samen met je buren een wijkscan te doen. Met zo’n scan wordt er een analyse gemaakt van je huis, kenmerken van je wijk en de mogelijkheden voor energiebesparing. Denk bijvoorbeeld aan dakisolatie. Een wijkscan kan zo helpen bij het opstellen en plannen van vervolgstappen. Een wijkscan kun je aanvragen via het gemeentelijk energieloket of via Hoom.
Bewoners met een smalle beurs
Stichting Energiebank Nederland helpt bewoners die het niet breed hebben om hun energierekening blijvend te verlagen. Met behulp van energiecoaches doorlopen de bewoners een traject van energiebewustwording, waarin zij gestimuleerd en geholpen worden om energie te besparen.
Hoe kan je samen met je buren duurzame elektriciteit opwekken?
Wind
Op dit moment is bijna 6% van het windvermogen op land in handen van energiecoöperaties. Omdat de leden van een coöperatie vrijwel altijd in de omgeving van de windmolen(s) wonen is er ook sprake van lokaal eigenaarschap. De opbrengsten van de molens blijven ‘in de regio’. Vaak werken coöperaties samen met commerciële partners (zoals een energiebedrijf); in totaal is 11% van het totale Nederlandse windvermogen gerealiseerd in windparken met gedeeld eigendom. De gemiddelde eigendomsverdeling in deze windparken is ongeveer 50%.
Windunie ondersteunt lokale initiatiefnemers die duurzame energie willen ontwikkelen. Die ondersteuning is nodig omdat het proces van plan tot draaiende windmolens niet eenvoudig is.
Zon
2% van het totale zonne-energie vermogen is gerealiseerd door energiecoöperaties. In totaal tellen we 649 collectieve zonprojecten, waarvan de meeste (94%) op daken. De meeste projecten maken gebruik van de postcoderoosregeling (60% van 649 projecten). De meeste projecten zijn gerealiseerd met de subsidieregeling SDE+.
Wat is de postcoderegeling?
Bij collectieve zonneprojecten in een buurt komen deelnemers van een energiecoöperatie die binnen de ‘postcoderoos’ wonen in aanmerking voor een korting op de energiebelasting voor elke kWh die zij met hun project samen opwekken. Klik hier voor meer informatie.
Wat is de SDE+-regeling?
Lokale initiatieven kunnen gebruik maken van SDE+-subsidieregelingen vanuit de rijksoverheid om de opbrengsten van hun project te verhogen. Klik hier voor meer informatie. Sommige gemeenten en provincies hebben aanvullende subsidieregelingen om collectieve zonne-energieprojecten mogelijk te maken.
Hier Opgewekt zette een cursus op om je te helpen met het realiseren van een collectief zonproject.
Hoe kan je samen met je buren duurzame warmte opwekken?
Het aantal warmte-initiatieven in Nederland neemt snel toe. Het ging in 2019 vrijwel altijd om haalbaarheidsonderzoeken. Bewoners buigen zich samen (vaak in samenwerking met de gemeente) over de vraag hoe ze van het aardgas afkomen en gaan op zoek naar nieuwe lokale warmtebronnen. Uit oppervlaktewater of riool- en afvalwater, uit houtafval van de gemeente, warmte uit de bodem en uit grondwater. Op dit moment is nog maar één lokaal warmtenet in coöperatieve handen: Thermo Bello in Culemborg.
Buurtwarmte van Energie Samen ondersteunt initiatieven die samen met de buurt of wijk een proces starten om een duurzame warmtebron te ontwikkelen.
Op basis van acht praktijkvoorbeelden zijn voor bewoners en gemeentes aanbevelingen geformuleerd voor een succesvolle coöperatieve aanpak. Zie: Schöne et al, HIER opgewekt & Platform31, 2019
In Nederland willen we uiteindelijk geen aardgas meer gebruiken. Daarom zijn gemeentes volop bezig met het ontwikkelen van een warmtevisie voor alle afzonderlijke wijken. Jouw gemeente maakt vóór het eind van 2021 bekend wanneer jouw wijk aan de beurt is om ‘van het gas af te komen’. Dit gebeurt onder de noemer Transitievisie Warmte. Het is goed om dan tijdig samen met de buurt ook je eigen wensen en ambities te formuleren.
Check voor tips: Schöne et al, Platform31 en Hier Opgewekt, 2019
De wijk Mariahoeve in Den Haag gaat waarschijnlijk als één van de eerste wijken in de stad van het gas af. De gemeente heeft hierbij de regie en organiseert een breed participatietraject. Bij de bewoners drong het door dat de Omgevingswet er snel aankomt en dat die ook betrekking heeft op de energietransitie. Maar door de gemeente wordt die koppeling naar de bewoners toe nog niet gemaakt. Lees hier meer hierover.
Welke organisaties ondersteunen lokale energie-coöperaties?
- Energie Samen ondersteunt lokale energiecoöperaties bij oprichting, ledenwerving, keuze van de juiste juridische structuur, in gesprek komen met gemeente en provincie en samenwerking met andere partijen.
- HOOM is de landelijke coöperatie die lokale energie-initiatieven ondersteunt bij het besparen van energie in je eigen buurt. Energiecoöperaties kunnen ook lid worden van HOOM.
- Windunie ondersteunt lokale initiatiefnemers die projecten rond duurzame energie willen opzetten.
- In de Participatiecoalitie werken vijf maatschappelijke organisaties samen: HIER, de Natuur en Milieufederaties, Energie Samen, Buurkracht en LSA bewoners. De Participatiecoalitie van, voor en door bewoners, helpt bewoners(organisaties) bij de ontwikkeling van regionale energiestrategieën (RES’en) en aardgasvrij krijgen van wijken.
- Hier Opgewekt is een zelfstandige samenwerking van Energie Samen en HIER klimaatbureau en een kennisplatform voor lokale duurzame energie-initiatieven dat kennis deelt, verbindt, energie-initiatieven zichtbaar maakt en kennis ontwikkelt samen met coöperaties en experts. Hier Opgewekt kan je ook helpen bij het opzetten van een energiecoöperatie. Onder meer via de Voorbeelddocumenten & Beslisboom Zon met inspiratie, (juridische) informatie, kennis en sparringpartners om vervolgstappen te zetten en kosten te besparen.
- Greenchoice wil graag dat leden van energiecoöperaties klant worden van dit energiebedrijf. Per lid dat klant wordt, betalen ze een vast bedrag per jaar aan de coöperatie.
